پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ساخت و طراحی مساجد روسیه افزایش چشم گیری داشته است. طی سال­های گذشته هزاران مسجد ساخته شده که این امر تا به امروزادامه دارد. به همین دلیل اکنون موضوع شکل و معماری این مساجد، اهمیت زیادی پیدا کرده است. برای درک بهترمرحله کنونی توسعه معماری اسلامی لازم است با تجربه تاریخی و سرچشمه شکل گیری این ساختارهای مذهبی آشنا شد.

می توان قرون وسطا را دوره اولیه توسعه مساجد خواند، زیرا در این بازه زمانی بود که ایده این بناهای مذهبی اولین تجسم بارز خود را در معماری به دست آورد.[۱]

معماری روسی – اسلامی ویژگی اصلی معماری تاتارها است که تحت تاثیر شیوه زندگی آنان در دوران گذشته شکل گرفته و در دوران طلایی خانات تاتار و تحت حاکمیت امپراتوری روسیه توسعه یافته است. این معماری پس از قرن­ها به شکل مدرن و امروزی خود ظهور یافته، بنابراین ترکیبی است منحصر به فرد از معماری شرقی، روسی، بلغاری، سبک های اروپایی و... که در دوره­های مختلف قالب ظهور یافته است. این طراحی ها به ویژه در مساجد تاتارها کاملا مشهود است.[۲]

امروزه در هر منطقه ای از جمهوری تاتارستان می توان جلوه های زیبایی از مساجد گوناگون را مشاهده کرد که نشان دهنده احیای معنوی مردم است. ساخت بناهای مذهبی مسلمانان در منطقه ولگای میانه مدت ها قبل از آغاز پذیرش رسمی اسلام توسط بلغارها شروع شد، این مهم به ویژه توسط منابع عربی – فارسی قرن دهم مطرح گردید. بقایای بناهای مساجد در سکونت گاه­های بیلیارسکی  و سوارسکی که از قرن ۱۵ – ۱۸ تا به امروز حفظ شده اند، مشهود است. مساجد سنگی و چوبی ساخته شده که ترکیبی از معماری سلجوقی و معماری محلی هستند.

 پس از افول ولگای بلغار توسعه اسلام و معماری اسلامی مسلمانان در منطقه، در چارچوب خانات کازان ادامه یافت اما متاسفانه بناهای معماری مسلمانان در دوره خانات کازان حفظ نشده است. مواردی مانند مساجد نورعلی، اتوچوا، خان، مسجد چند مناره کو شریف به همراه صدها مسجد روستایی دیگر توسط سربازان روسی در زمان فتح خانات در قرن شانزدهم تخریب شده اند. در واقع زمانی که تاتارها حکومت را از دست دادند بطور فاجعه باری تمامی مراکز سنتی، سیاسی و مذهبی مسلمانان تحت تاثیر قرار گرفت. تا پایان قرن ۱۸ اسلام به شدت مورد سرکوب قرار گرفت و تخریب مساجد به ویژه در یک سال و نیم پس از صدور فرمان سنا درنوامبر ۱۷۴۲ درباره جلوگیری از ساخت مساجد در استان کازان در دستور کار قرارداشت. در استان کازان ۴۱۸ از ۵۳۶ مسجد ویران شد.

در پاسخ به این سوال که چرا مکان های عبادی مسلمانان به ویژه در کازان از چوب ساخته شده اند باید به این نکته اشاره کرد که در اصل شهر کازان از ابتدا هم به عنوان یک شهر چوبی بنا شد؛ مانند سایر شهرهای روسیه که از چوب ساخته شده بودند. تنها از نیمه دوم قرن نوزدهم آجر و سپس بتن آرام آرام بر سازه های چوبی غلبه کردند. تا قبل از آن تمامی مساجد و معابد از چوب ساخته می شدند. باید توجه داشت که ساخت مساجد آجری در کازان از اواخر دهه ۶۰،  قرن ۱۶ توسط معماران متخصص روسی در قالب یک نوع مسجد سنتی سرپوشیده با یک مناره روی پشت بام که در معماری چوبی تاتارها رایج بود، ساخته می شد گرچه معماران همواره تلاش می کردند تا مساجد را به سبک روسی نزدیکتر کنند.

اولین مسجد آجری در نیمه دوم قرن ۱۸ پس از درخواست مکرر تجار تاتار با اجازه شخصی ملکه کاترین دوم ساخته شد، مسجد جامع کازان است. در حال حاضر این مسجد بنای معماری سنتی است و در فهرست بناهای ارزشمند جهان قرار دارد. نام این مسجد با نام اصلاح طلب دینی، محقق و تاریخ نگار شهاب الدین مرجانی[۳] همراه است که در سال های ۱۸۶۷ تا ۱۸۸۱ به عنوان امام در این مسجد خدمت کرده است. اکنون این مسجد همانند گذشته، به عنوان مرکز اسلامی منطقه ولگا شناخته می­شود و فعالیت های خود را با هدف ایجاد صلح بین فرقه های مذهبی موجود در تاتارستان و جمهوری­های هم جوار ادامه می دهد. نکته قابل توجه این است که مساجد تاتار همواره نشانگر انگیزه­های معماری مسلمانان شرقی، بلغارها و تاتارها هستند.

مساجد روسیه در اواخر قرن ۱۹ نمونه ای از معماری باروک با عناصر تزئینی تاتاری هستند، بطور مثال تصویر زیر معماری مسجد مرجانی آپانایوسکا[۴] را در این سبک نشان می دهد:

چرخش قرن های ۱۸ و ۱۹ میلادی سبک جدیدی به معماری مساجد روسیه وارد کرد و سنت های معماری قومی تاتار و عناصر کلاسیک گرایی به میزان قابل توجهی در طراحی مساجد آن زمان درهم تنیده شد.در نیمه دوم قرن ۱۹ ساخت مساجد تاتار طبق مدل جدید انجام گرفت، به شکل یک حجم گنبدی با یک مناره زمینی که در مجاورت ساختمان ساخته می شد. سبک مدرنی که در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ در معماری رواج پیدا کرد به وضوح در ظاهر مسجد زاکابانوی[۵] منعکس شده است که در سال ۱۹۲۴ – ۱۹۲۶ در ساحل دریاچه کابان به افتخار هزاره پذیرش اسلام در منطقه میانه ولگا بنا شده است.[۶]

در زیر نمونه هایی از مساجد تاریخی روسیه و نوع معماری آن ها معرفی شده است:

مسجد رشید و مرکز معنوی تاتار در مدیانی، منطقه نیژنی نووگراد درسال ۱۹۹۴ ساخته شد. یک موزه تاریخ محلی به نام تاریخ تاتارهای نیژنی نووگراد با چندین نمایشگاه در زیر ساختمان مسجد قرار گرفته است. مسجد رشید یکی از بهترین نمونه های معماری اسلامی مدرن در روسیه و مرکز معنوی تاتارها و همچنین یک میراث فرهنگی با اهمیت منطقه ای به شمار می رود.

قرن ها پیش جمعیت بومی داغستان برای استقلال خود در برابر مهاجمان ساسانی، عرب، مغول، ترک و سایر مهاجران که به دنبال تصرف گذرگاه دربند از اروپا به آسیا ( بین دریای خزر و کوه های قفقاز ) در حال جنگ بودند. منطقه دربند بارها و بارها مورد تهاجم قرار گرفت و سقوط کرد و دوباره ساخته شد. در ساخت استحکامات دربند، مساجد، کاخ ها و سایر بناها نه تنها مردمان بومی داغستان بلکه ملت های فاتح نیز شرکت داشتند، بنابراین بناهای معماری نسبتا شناخته شده  دربند را نمی توان بطور بی قید و شرط به نام معماری ملی داغستان توصیف کرد.[۷] نخستین بناهای مذهبی مسلمانان در قلمرو اروپای شرقی، در دربند ( در مرز آسیا و اروپا ) و داغستان جنوبی، ایتیل و بالکار بوده است که متاسفانه به شکل اولیه آن ها حفظ نشده اند. مسجد جامع مرکزی[۸] در دربند ساخته شده است که تاکنون چندین مرتبه بازسازی شده و تنها سنگ تراشی پایین دیوارها و ستون های داخلی حفظ شده اند. در قفقاز شمالی بسیاری از بناهای مذهبی مسلمانان در قرون بعدی حفظ شده­اند زیرا جنس بناهای مذکور از سنگ بوده و در دسترس بودن مصالح ساختمانی طبیعی در ساخت این بناها نقش مهمی داشته است.[۹]

مسجد ازبک خان: مسجدی که در کریمه قدیم در سال ۱۳۱۴ بنا شد، این بنا بصورت ساده و مستطیل شکل در پایه و با یک سقف شیروانی ساخته شده است. مواردی که برای دیوارها استفاده شده از سنگ و گرانیت می باشد. در داخل مسجد نمونه ای از منبت کاری سنگ قرون وسطایی حفظ شده است، دیوارهای گرانیتی محراب با زیورهای حک شده به آیات قرآن تزئین شده است. قاب بندی ورودی اصلی مسجد در ضلع شمالی خبر از ساخت مسجد در سال ۱۳۱۴ در زمان سلطنت ازبک خان می دهد.در پشت این مسجد ویرانه های قدیمی ترین مدرسه اروپا قرار دارد که در سال ۱۳۳۲ ساخته شده است و قرن های متمادی از کتابخانه موجود در آن استفاده می شد که اکنون تقریبا تمام کتاب­های آن از بین رفته و تنها نسخه نادری از قرآن سال ۱۸۵۰ به جا مانده است و در حال حاضر در موزه ارمیتاژ نگهداری می شود. مسجد خان ازبک امروز هم دایر است و مورد بازدید گردشگران و نمایندگان ادیان دیگر قرار می­گیرد.

مسجد جامعی در اواسط قرن ۱۶ توسط معمار ترکیه ای معمار سینان آقی بنا شد، او بزرگترین بناهای مذهبی در قسطنطنیه را ایجاد نمود و در تمام عمرش در آرزوی ساخت مسجدی بود که از نظر زیبایی و عظمت نسبت به کلیسای جامع بیزانس سنت سوفیا برتر باشد. در طی سال های اتحاد جماهیر شوروی از این ساختمان به عنوان انبار استفاده شده است و در سال ۱۹۸۵ موزه الحاد در این مسجد برقرار گردید ، این بنا در  سال ۱۹۹۰ به مسلمانان بازگردانده شد. تاکنون مسجد جامع جامی بزرگترین مسجد کریمه است و نمایندگان تمام ادیان می توانند از آن بازدید کنند.

مسجد اهل سنت در اوستیای جنوبی کمی بیش از صد سال قدمت دارد که در سال۱۹۰۰ توسط معماری روسی با اصالت لهستانی به نام نوسیف پلوشکو به سبک عربی ساخته شد اما بودجه ساخت آن توسط یک خیر، از اهالی باکو تامین گردید. تزئینات روباز روی برج و برج های مناره شبیه تزئینات باستانی الازهر در قاهره است. دیوار های سنگ آهکی سفید باکو در قسمت بیرونی با آجر قرمز رنگ روکش شده اند. در سال ۱۹۳۴ مقامات روسیه تلاش کردند تا این مسجد را که صرفا تبدیل به یک کلوب و انبار شده بود، تخریب کنند که خوشبختانه در نهایت این بنا حفظ گردید و در سال ۱۹۶۰ دولت آن را به عنوان یک بنای معماری به رسمیت شناخت. این مسجد در سال ۱۹۶۶ به مسلمانان تحویل داده شد.[۱۰]

مسجد جامع مسکو که امروزه از مساجد باشکوه و زیبای روسیه محسوب می شود تاریخچه اش به سال ۱۹۰۴ باز می گردد، طراحی این مسجد را یک معمار اهل مسکو به نام نیکولای ژوکوف[۱۱]  بر عهده داشت که البته زیر نظر و حمایت بازرگان مشهور تاتارستانی به نام صالح یرزین[۱۲] ساخت این بنا صورت گرفت.

در دوره ی اتحاد جماهیر شوروی تنها مسجدی به شمار می آمد که تعطیل نشد. در سال ۲۰۰۵ تصمیم گرفته شد تا این مسجد در مقیاس بزرگتر ساخته شود.در معماری مسجد جامع مسکو می توان به چند مورد تاریخی و فرهنگی اشاره کرد. بطور مثال دو مناره اصلی با ارتفاع بیش از ۷۰ متر بسیار شبیه به شکل برج مشهور در کرملین کازان و برج کرملین مسکو ساخته شده اند. این ایده نمایی از وحدت و سال ها روابط دوستانه بین مردم روسیه و تاتارها می باشد.

 گنبد طلایی ۴۶ متری مسجد که روی آن به همراه مناره ها  با ورق روکش طلا( حدود ۱۲ کیلو) پوشانده شده است، شبیه به تصویرکلیسای ارتدوکس " گنبد طلایی" کرملین است. معماران تلاش کرده اند ظاهر اصلی مسجد را حفظ کنند، دیوار های قدیمی  را مجدد بنا کنند، فضای داخلی کتیبه نگاری شده و ظاهر قبلی خود را حفظ کنند.

لازم به ذکر است که از ویژگی های معماری بیزانس هم بهره گرفته اند اما الگو ها و عناصر تزئینی کاملا منطبق با سنت های معماری مسلمانان به کار رفته است. در طراحی داخلی مسجد از رنگ های کلاسیک برای نشانه های اسلامی آن به کار رفته، بطور مثال زمردی، سبز، آبی و سفید. در قسمت داخلی گنبد، دیوارها و سقف مسجد نقاشی هایی وجود دارد که نمایانگر آیات مقدس قرآن است که توسط کارشناسان ترکیه ای ساخته شده است. دولت ترکیه همچنین درهای باشکوه، فرش دستباف برای نمازخانه و لوسترهای کریستالی باشکوهی را برای این مسجد تهیه کرد. برای روشنایی فضای داخلی مسجد نیز ۳۲۰ لامپ در دیوارها و سقف قرار داده شد که بیشتر آن ها شکل گنبدی اصلی مسجد را در مقیاس های مختلف به نمایش می گذارند. بیش از ۱۵۰ استاد ترکیه ای در طول سه ماه برای این طراحی ها مشغول به کار بوده اند.[۱۳]

ایلیار کریم، معمار جوان اهل کازان معماری اسلامی را اینطور توصیف می کند: در تاتارستان مفهوم طراحی اسلامی در فضای داخلی تنها در یک چیز خلاصه می شود، کتیبه خوشنویسی، او معتقد است آنچه امروز ما از آن به عنوان طراحی اسلامی نام می بریم چیزی نیست جز به کار بردن هنر عربی، طبیعتا تاتارها در ارتباط با پذیرش اسلام بخشی از این هنر را دریافت کردند اما ما نمی توانیم هنر مردمان مسلمان را مثلا منطقه ولگا را با کشورهای عربی مقایسه کنیم، واضح است که تفاوت های بزرگی در این زمینه وجود دارد، واقعیت این است که علاوه بر هنر اسلامی، هنرهای کاربردی تاتارها هنوز تحت تاثیر سنت اجداد بت پرست و سنت های مردمی که نیاکان تاتارها با آن ها ارتباط نزدیک داشتند، قرار دارد. در گذشته معماری خانه تاتارها به دو بخش زن و مرد تقسیم می شد که نتیجه تاثیر از روایات اسلامی بود، اما اکنون هیچ تفاوتی بین خانه های آن ها با خانه های اروپایی وجود ندارد.

معماری مدرن کازان عناصر هنر اسلامی را نمایان می کند. برای مثال ساختمان بانکی ازبربانک و مدرسه شرقی مسلمانان در خیابان بوتلروا در کنار چشمه ساخته شد اند که این ها نمونه ای از طرح هایی است که زمانی در معماری اسلامی بسیاراهمیت داشت.

اکنون طراحی خالص اسلامی را در هیچ جای دیگری نمی توان یافت، تنها بعضی عناصر اسلامی در این قبیل بناها یافت می شوند. در معماری اسلامی منازل به ویژه در آپارتمان های مدرن، ترجیح داده شده برای خانواده های مسلمان دو استراحتگاه، یکی مشترک و دیگری مخصوص بانوان ساخته شود، سالن و اتاق نشیمن باید از بقیه ی فضای زندگی جدا باشد. یکی از اصلی ترین نیازها، تفکیک محل های زندگی صاحب خانه و مهمان است به گونه ای که در ورودی آپارتمان مهمانان یا همسایگان نتوانند آنچه را که در داخل محل زندگی آن خانواده است ببینند.

بنابراین از الزامات محل زندگی خانواده های مسلمان محرمانه بودن فضای خانه است اما آنچه در نهایت در مناطق مسلمان نشین روسیه مشاهده می کنیم عدم وجود چنین معماری های سبک اسلامی است که مورد غفلت واقع شده و طرفداران چندانی ندارد. [۱۴]